بزرگنمایی:
پایگاه خبری تمدن لر به نقل ازپایگاه خبری میرملاس - یادداشت: امین آزادبخت
روایتی دیگر از سوگ
عزاداری روز عاشورا در هر گوشه‌ای از ایران، شکوه و معنای خاص خود را دارد، اما در خرم‌آباد، مرکز استان لرستان، این سوگواری به اوج تجلی باستانی و بی‌همتای خود می‌رسد. آیین «گِلمالی» که در سال 1391 به عنوان میراث ناملموس ملی به ثبت رسیده، تنها یک مراسم مذهبی نیست. بلکه یک کنش فرهنگی است که ریشه در کهن‌ترین رسوم سوگواری بشری دارد و پیوند ناگستنی مردم این دیار با تاریخ، هویت خالصانه‌ای اندوه را به نمایش می‌گذارد. این آیین، روایتی از ماتم است که در آن، انسان در اوج غم، به اصل خود، به خاک، بازمی‌گردد.
ریشه‌های تاریخی: فراتر از یک آیین
گرچه این مراسم امروز با واقعه عاشورا گره خورده، اما اطلاعات مردم‌شناسی ریشه‌های آن را در سنت‌های سوگواری باستانی اقوام ساکن در زاگرس، از جمله ایلامیان و کاسی‌ها، جستجو می‌کنند. خاک بر سر کردن و آغشته شدن به گِل، در فرهنگ‌های کهن بین النهرین و ایران، نماد بزرگ‌ترین و جانسوزترین مصیبت‌ها بوده است. این عمل، نشان از آن داشت که فرد داغ‌دیده، خود را در برابر عظمت فاجعه، پست و همسطح خاک می‌بیند و تمام تعلقات دنیوی را در کنار می‌نهد. آیین گِلمالی در واقع تداوم همین سنت باستانی است که با فرهنگ شیعی درآمیخته و برای سوگ بزرگ شهادت امام حسین (ع) به کار گرفته می‌شود.
مراحل اجرای آیین: از آماده سازی تا اوج سوگواری
اجرای این آیین باشکوه در یک فرآیند مشخص و دسته‌جمعی صورت می‌گیرد:
- آماده سازی (روز تاسوعا): در روز تاسوعا، عزاداران در مقابل خیمه ها و تکیه های شهر، با جمع آوری خاک رس بسیار نرم و پاک، حوضچه های بزرگی از گِل می سازند. این خاک با دقت الک شده و با آب و گلاب آمیخته می‌شود تا برای سحرگاه عاشورا آماده شود.
- سپیده‌دم عاشورا (اجرای گِلمالی): پیش از طلوع آفتاب، عزاداران از زن و مرد، پیر و جوان، پس از اقامه نماز صبح، با نیتی خالصانه به سمت حوضچه‌های گل حرکت می‌کنند. در سکوتی حزن آلود، سر و صورت و شانه های خود را به گِل مخصوص آغشته می‌کنند. این صحنه، نمایشی از یکپارچگی و وحدت در غمی مشترک است؛ همگان یک‌شکل و یک‌رنگ، از هر موقعیت اجتماعی، در ماتم فرود می‌روند.
- مَهَر (خشک شدن در کنار آتش): پس از آغشته شدن به گِل، عزاداران در اطراف آتش‌های بزرگی که به آن «مَهَر» گفته می‌شود، جمع می‌شوند. هدف از این کار، خشک کردن گِل روی بدن و لباس است. این صحنه خود نمادی قدرتمند است: تقابل «خاک» (نماد ماتم و فنا) و «آتش» (نماد شور حسینی و آتش درون).
- آغاز دسته‌های عزاداری: پس از خشک شدن، عزادارانی که اکنون سرتاپا غبارآلود و خشکیده از گِل هستند، دسته‌های سینه‌زنی و زنجیرزنی را با نوای حزن‌انگیز «مویه لُری» (نوعی مرثیه‌سرایی منطقه خاص) آغاز کرده‌اند و تا ظهر عاشورا در خیابان‌های شهر به سوگواری ادامه می‌دهند.
نمادشناسی و عناصر عناصر
هر جزء از این آیین، معنای مفهومی است:
- خاک و گِل: نماد آفرینش، تواضع، فناپذیری و بازگشت به اصل خویش است. عزادار با آغشته کردن خود به گِل، نهایت پریشانی و خاک‌نشینی در سوگ امام حسین (ع) را می‌کند.
- آتش (مَهَر): نماد آتش درون و سوز دل از این مصیبت است. همچنین، گرمای آن در سرمای سحرگاه، نمادی از شور و حرارت عشق به امام حسین (ع) است که در اوج غم نیز خاموش نمی‌شود.
- کنش جمعی: قدرت اصلی این آیین در اجرای دسته‌جمعی آن است. این عمل، اندوه فردی را به یک ماتم عظیم اجتماعی بدل می‌کند و حس بی‌نظیری از همبستگی و همدلی را در میان مردم ایجاد می‌کند.
آیین گِلمالی خرم‌آباد، بیش از یک مراسم، یک بیانیه‌ی فرهنگی است. این آیین نشان می‌دهد که چگونه یک سنت کهن می‌تواند در یک باور مذهبی مذهبی بازتولید شود و به هویت یک منطقه تبدیل شود. تداوم پرشور این مراسم توسط نسل‌های جدید، گواهی بر عمق ریشه‌های فرهنگی و اعتقادی در میان مردمان لرستان است که برگزار می‌شود و حزن‌انگیزترین تاریخ تشیع را با اصیل‌ترین شکل سوگواری ایرانی پیوند زنند و صحنه‌هایی بی‌بدیل از عشق و ارادت خود را در تاریخ ثبت می‌کنند.